روز سوم اردوی دوم از هفتمین دروه آفتابگردان های شهرستان ادب با کلاس آموزشی با عنوان «آرایه های نو» و با حضور «محمد مهدری سیار» همراه بود.
سیار با اشاره به آرایه های نوپدید در شعر فارسی اظهار کرد: هدف از این موضوع بازخوانی در زیورها و زینت هایی است که شاعران معاصر به شعر فارسی اضافه کرده اند. آنچه که در مباحث آرایه های ادبی به ما آموخته می شود، بازتاب هایی است از کاری که شاعران کرده اند. در واقع هرگز شاعر خود را در چهار چوب از پیش تعیین شده ای محصور نمی کند.
شاعر کتاب حق السکوت افزود: آرایه هایی که در کتب ادبی معرفی می شوند، هرگز ازقبل به شاعر دیکته نشده بلکه ابتدا شاعران در طول تاریخ شعر گفته اند و بعد افرادی دیگر این آرایه ها را شناسایی کرده اند و از دل این بررسی ها آرایه های ادبی فصل بندی شده است.
وی درخصوص لزوم این بحث عنوان کرد: اول اینکه به ما یاد می دهد شگردهای شعر فارسی هرگز محدود در تعدادی آرایه خاص که ریشه در زیبایی شناسی هنر دارد، محصور نمی شود. خیلی از آرایه ها ممکن است بعد از مدتی زیبا به نظر نرسند. مثل موازنه و ترصیع که امروزه خیلی کم استفاده می شود و اگر کسی استفاده کند مورد توجه قرار نمی گیرد مگر اینکه جوری استفاده کند که بوی کهن بودن از شعرش بلند نشود.
سیار با بیان اینکه این آرایه ها همزمان با پیشرفت زمان زاییده می شود و انباشه ای برای شاعران نسل های بعدی است، گفت: این مبحث هم در بین شاعران و دانشگاهیان بسیار غریب است. با استفاده از این بحث می توان از آن ها هوشمندانه استفاده کرد. وقتی نامی برای این آرایه ها می گذاریم و قابل تقلید می کنیم، ممکن است برای شاعری که اولین بار از آن استفاده کرده است، ناراحت کننده باشد اما مطرح کردن این آرایه ها کمک بزرگی به ادبیات است.
اولین آرایه ای که از سوی شاعر کاب رودخوانی مطرح شد، «سرایت» بود. وی ابتدا شعری از قیصر امین پور را به صورت ناقص خواند: قطار می رود/ تو می روی/ ............../ و من چقدر ساده ام که سال های سال/ در انتظار تو/ کنار این قطار ............ ایستاده ام/ و هم چنان به نرده های ایستگاه ............... تکیه داده ام
وی در ادامه بیان کرد: با اینکه بدون این جاهای خالی شعر معنا می دهد اما اتفاق شاعرانه خاصی در آن رخ نداده است. بنابراین آن چیزی که این شعر را ماندگار کرده همان کلماتی است که حذف شده است. اولین اتفاق در سطر سوم رخ داده است: تمام ایستگاه می رود. در بخش بعدی کنار این قطار رفته ایستاده ام و هم چنان به نرده های ایستگاه رفته تکیه داده ام.
سیار گفت: اگر رفتن را به چیزی نسبت داد که ایستاده، ماجرا عوض می شود و محوریت این شعر اضافه کردن عنصر رفتن به ایستادن است. این کار را می توان شگردی تازه در تاریخ ادبیات دانست. نامی که من انتخاب کرده ام، سرایت است و تعریف آن به این شرح است: سرایت مساوی است با نسبت دادن صفت یک عنصر به عنصر هم نشین برای ایجاد تصویر و معنای تازه.
شاعر کتاب بی خوابی عمیق گفت: در این آرایه با مه آلودگی و سیالیت صفات مواجه ایم و در هنر شعر صفاتِ اشیا حالت سیال دارند و می توانند کمی گسترده شوند. این همان کاری است که در آرایه استعاره و تشبیه انجام می شود اما با این تفاوت که در تشبیه صفت بین مشبه و مشبه به مشترک است و آن دو را به واسطه این صفت مشترک جمع می بندیم. اما اینجا عکس آن رخ می دهد. صفت دریک شی است اما به دلیل منطق شاعرانه که مثلا ممکن است در یک مکان بودن یا در یک چارچوب شاعرانه بودن باشد، از چیزی به چیز دیگر سرایت می کند.
وی مثال زد: «کودکی هایم/ با نخی نازک به دست باد آویزان» اگر شاعر به جای کودکی ها بادبادک را می آورد، اتفاق شاعرانه ای نمی افتاد. یا مثلا شاعر شعر «برگ برگ/ شاخه شاخه/ دسته دسته دست دست/ گلفروش خردسال را باد برده است» صفت گل هایی که گلفروش می فروشد را به خود گلفروش سرایت داده شده است.
سیار خاطرنشان کرد: دومین آرایه، «تجسد زمان» است. برای مثال شاعر در بیت «راستی/ روزهای سه شنبه پایتخت جهان بود» و بیت « به کجای این شب تیره بیاوزیم قبای ژنده ی خود را» رفتار مکان را با زبان انجام می دهد. در کل این آرایه را می توان با سینما مقایسه کرد چراکه بسیاری از این رخدادها به دلیل تاثیر سینما در شعر است.
این منتقد ادبی عنوان کرد: در سینما مفهومی داریم به نام ماشین زمان که درباره آن فیلم های زیادی ساخته شده است. حرکت در زمان در شعر هم وارد شده که شاید قبلا به این حد استفاده نمی شد. این آرایه تازه را می توان «تصرف در تاریخ یا زمان پریشی» نامید. تعداد این کاربردها چند ده برابر شعر کهن است و تحت تاثیر سینما و انقلاب اسلامی است. چون انقلاب اسلامی و شکل حکومت شعار مردم زمان پریشی بود. وی افزود: در شعارهای اول انقلاب مثل «سرنگون می کنیم رژیم پهلوی را/ برقرار می کنیم حکومت علی را» می توان این زمان پریشی و اینکه ما هویت امروزِ خود را در چارده قرن پیش احساس می کنیم را دید. شعاری مانند «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا» نیز تصرف در تاریخ و تصرف در جغرافیا را نشان می دهد.
سیار خاطرنشان کرد: از جمله شاعرهایی که از این آرایه به خوبی استفاده می کند ، علی داودی است. به عبارت دیگر زمانی که در شعر عناصر جغرافیایی در هم آمیخته می شوند می گوییم تصرف در جغرافیا رخ داده است: «شب خاموش/ چراغ ها خاموش/ من خاموش/ چگونه در این تاریکی از ماه بنویسم؟»
این کارشناس ادبی بیان کرد: «جایگزینی» آرایه دیگری است که به زبانی و خیالی تقسیم می شود. جایگزینی زبانی عبارت از تغییر حداقلی در کلمه و کلام رایج برای رسیدن به معنایی نو و تازه است. این آرایه را در اشعار قیصر امین پور به خوبی می توان دید: « پیشینیان با ما/ در کار این دنیا چه گفتند؟/ گفتند باید ساخت/ گفتند باید سوخت/ ما نیز/ گفتیم باید ساخت/اما نه با دنیا که دنیا را/ گفتیم باید سوخت/ اما نه با دنیا که دنیا را»
وی تصریح کرد: جایگزینی خیالی یعنی با استفاده از خیال عنصری را در عبارت یا کلام جابه‌جا کنیم تا به معنای تازه ای برسیم. برای مثال سهراب سپهری وقتی می گوید: «من وضو با تپش پنجره ها می گیرم.» از این آرایه بهره برده است.
افزودن و جابجایی نیز آرایه های مورد بحث دیگری بودند که این منتقد ادبی آن ها را معرفی کرد و افزود: «افزودن» عبارت است از اضافه کردن یک عنصر به یک ترکیب یا عبارت متداول و «جابجایی» زمانی رخ می دهد که شاعر با یک جابه جایی بین اعضای جمله معنا و مضمون تازه ای ایجاد کند. بیت «سفره ات را وا کنی نان و پنیر و نور» نمونه ای از کاربرد آرایه افزودن و بیت « من سال های سال مردم/ تا اینکه یک دم زندگی کردم» نیز نمونه از کاربرد آرایه جابجایی است.
سیار ادامه داد: آرایه نوپدید دیگر «تشخیص بسط یافته» است. در شعر قدیم تشخیص در یک لحظه اتفاق می افتاد اما در تشخیص بسط یافته برخورد شاعر با مفاهیم بسیار گسترش یافته است. در شعر کلاسیک تشخیص محدود بود و یک صفت از صفات جانداران به آن القا و برای توصیف ها استفاده می شد اما تشخیص امروز دارای اتفاق تازه تری است. بیژن نجدی از شاعرانی است که از این آرایه به وفور استفاده کرده است. «نخل های سوخته خرمشهر پسرعموهای من اند/ آه پسرعموهای من/ صبحانه را مهمان من باشید»