در طول ادوار مختلف، همواره بیشترین تاثیر را ادبیات اسلامی به ویژه قرآن ، بر ادبیات فارسی گذاشته اند  و کمتر شاعری را میتوانیم پیدا کنیم که از ادبیات غنی قرآن و اسلام در اشعار خود استفاده نکرده باشد . از قدیمی ترین شاعر فارسی رودکی گرفته تا شعرای سبک عراقی مثل حافظ ، سعدی ، مولوی و بسیاری از شعرای دیگر همواره از آیات قرآنی بهره برده اند  و با تورق دیوان آنها ، ابیات زیادی پیدا خواهیم کرد که با تلمیح و تضمین از آیات قرآنی آراسته شده اند. به طور مثال این بیت حافظ را بارها شنیده ایم که  می گوید :

 

آسمان بار امانت نتوانست کشید    قرعه کار به نام من دیوانه زدند

 

ما با کمی تحقیق متوجه میشویم که  این بیت زیبا به آیه 72 سوره احزاب تلمیح دارد و حافظ چه قدر خوب به آن اشاره کرده است:

 

إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولا (ما این امانت را بر آسمانها و زمین و کوهها عرضه داشتیم، از تحمل آن سرباز زدند و از آن ترسیدند. انسان آن امانت بر دوش گرفت، که او ستمکار و نادان بود.)

 

علاوه بر حافظ ، شاعران زیادی وجود دارند که  با مطالعه ی قرآن و استفاده هوشمندانه از آیات قرآن ، ابیات ماندگاری خلق کرده اند که  ما در این یادداشت  به سراغ یکی از آنها یعنی صائب تبریزی میرویم . 

 

این شاعر ماندگار سبک هندی ، با نام اصلی میرزا محمد علی صائب تبریزی در شهر تبریز بدنیا آمد و بعد از فراگرفتن علوم مختلف در نزد استادان بزرگ ، به سرایش شعر نیز روی آورد . دیوان او از قصیده ، مثنوی و غزل تشکیل شده که البته بیشترین شهرت صائب را میتوان مدیون غزلیات او دانست  . غزلیاتی که با بلاغت ، فصاحت و ابداعات صائب در سبک هندی ماندگار شده اند و با داشتن نکات اخلاقی ، عرفانی و اجتماعی خصوصیات یک غزل خوب را دارا هستند .صائب یک شاعر شیعه و مسلمان بود که در بسیاری از اشعار خود از قرآن بهره برده است و تلمیح به عنوان یکی از مهم ترین آرایه های ادبی،نقش زیادی در شعر وی داشته است .او با علوم حدیث و قرآن آشنایی داشت و از توحید و خداشناسی گرفته تا معاد ، قیامت و قصص انبیا ، مضامین زیادی در اشعار او وجود دارد .

 

تاثیر پذیری اشعار صائب از آیات قرآن  در واقع به دو دسته تقسیم میشود : یا بر داستان ها و حکایات قرآنی اشاره دارند و یا بیانگر احکام قرآنی هستند تا به مخاطبان خود آگاهی ببخشند.

 

استفاده از داستان حضرت یوسف (ع) در دیوان شعر صائب یکی از نمونه های تلمیح به قصص قرآن است که صائب به خوبی از آن بهره برده است . او به زیبایی تمام ابعاد زندگی حضرت یوسف را در شعر خود پیاده کرده و با قدرت مضمون سازی نمونه ی موفقی از این داستان خلق کرده است .

 

او اولین صحنه از این حکایت قرآنی را با بیان رویای حضرت یوسف چنین آورده است :

 

سجده می آرند خورشید و مه و انجم ترا     قسمت یوسف نشد در خواب، بازاری چنین

 

اذْ قَالَ يُوسُفُ لِأَبِيهِ يَا أَبتِ إِنِّي رَأَيْتُ أَحَدَ عَشَرَ كَوْكَبًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ رَأَيْتُهُمْ لِي سَاجِدِينَ

 

[ياد كن] زمانى را كه يوسف به پدرش گفت اى پدر من [در خواب] يازده ستاره را با خورشيد و ماه ديدم ديدم [آنها] براى من سجده مىكنند( آیه 4 سوره یوسف)

 

و در جایی دیگر کینه و حسادت برادران یوسف را بیان میکند که در واقع به نوعی نقطه آغاز داستان است :

 

از دل و جان بنده ى غربت نگردد چون كند     آنچه يوسف ديد ز اخوان در غم آباد جهان

 

اُقْتُلُوا يُوسُفَ أَوِاطْرحُوهُ أَرْضَا يَخْلُ لَكُمْ وَجْهُ أَبيكُمْ وَ تَكُونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْمَا صالِحينَ. (سوره یوسف / آیه 9)

 

يوسف را بكشيد؛ يا او را به سرزمين دوردستى بيفكنيد؛ تا توجه پدر، فقط به شما باشد وبعد از آن از گناه خود توبه میکنید ؛ و افرادصالحى خواهيد بود.

 

هر کدام از این تصویر ها بارها در دیوان صائب آورده شده اند و هنرنمایی صائب این است که یک مضمون را با پرداخت های متفاوت به قدری زیبا بیان میکند که تکراری نمیشود . او با اشرافى كه بر آيات قرآن داشته، همه داستان يوسف (ع)  را دردیوان خود به طور پراكنده آورده است و از این داستان مضامین نابی خلق کرده است.

 

حتی یکی از غزلیات صائب با ردیف صائب است که چنین مطلعی دارد :

 

كجا روشن شود چشم زليخا بر تن يوسف             كه عصمت سرزند از جيب تا پيراهن يوسف

 

هر چند صائب از داستان های دیگر قرآن نیز در اشعار خود استفاده کرده است اما به سبب  مضمون عاشقانه این داستان علاقه صائب بیشتر از هر قصه ای  متوجه  احسن القصص قرآن یعنی سوره یوسف بوده است .

 

از داستان های قرآنی که بگذریم ، همانطور که گفتیم صائب به احکام قرآن نیز توجه زیادی نشان داده است  و از میان صد ها مورد میتوانیم به چند مورد زیر اشاره کنیم :

 

عذر خواه معصيت اشك پشيمانى بس ا

 

ست / نامه ى خود را به دست ابر رحمت داده ام

 

یا

 

مى كند اشك ندامت پاك دل را از گناه  / نيست از دوزخ غمى تا ديده پر نم بجاست

 

صائب با چنین ابیات زیبایی به اهمیت توبه اشاره کرده است که بارها از آن در قرآن صحبت شده و در واقع تلمیح دارد  به آیه 90 از سوره مبارکه هود که خداوند میفرماید :

 

وَاسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا اِلَيْهِ اِنَّ رَبّى رَحيمٌ وَدُودٌ. (و از خداى خود آمرزش طلبيد و به درگاهش توبه و انابه كنيد كه او بسيار مشفق ومهربان است.)

 

یکی دیگر از موضوعات مورد توجه در ابیات صائب مبحث قیامت است که با بهره گیری از ابیات قرآن نوشته شده  و به ابیات زیبایی تبدیل شده اند :

 

راز دل عاشقان ز سینه عیان است / عرصه محشر گریزگاه ندارد

 

یا

 

ستاره سوخته عشق را پناهی نیست/ در آفتاب قیامت گریزگاهی نیست

 

صائب در هر دوی این بیت ها به خوبی به آیات 10 و 11 سوره قیامت اشاره می کند و با اعلام اینکه از عرصه قیامت نمی توان فرار کرد به خوبی این پیام را در شعر خود منقل کرده است :

 

يَقُولُ الْإِنسَانُ يَوْمَئِذٍ أَيْنَ الْمَفَرُّ / كَلَّا لَا وَزَرَ ( انسان در آن روز می گوید: راه گریز کجاست؟ / هرگز، پناهگاهی نیست)

 

از دیگر موضوعات مورد توجه در شعر صائب میتوانیم به مبحث خدا شناسی اشاره کنیم که در اشعار خود بارها به آن اشاره کرده و موجب خلق مضامین زیبایی گشته است

 

از لطافت گر چه ممکن نیست دیدن روی تورا / رو به هر جانب که آرم در نظر دارم ترا

 

صائب در این بیت به خوبی  از آیه 115 سوره بقره استفاده کرده است که خداوند در آن می فرماید :  

 

وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ واسِعٌ عَليمٌ (مشرق و مغرب هر دو ملک خداست، پس به هر طرف روی کنید به سوی خدا روی آورده‌اید، که خدا (به همه جا) محیط و (به هر چیز) داناست)

 

نمونه این ابیات در دیوان شعر صائب به وفور یافت میشوند و او توانسته است با تکیه بر قدرت زبانی خود ، با تاثیر پذیری از کلام خدا و استفاده از مفاهیم قرآنی ، زیبایی اشعار خود را دوچندان کرده و بر جلوی شعری خود بیفراید . امید است که ما شاعران جوان نیز با استفاده از کلام خدا ، بر زیبایی شعرمان بیفزاییم .