پروین اعتصامی بیشک یکی از شاعران نامآور و ماندگار ادبیات ایران و جهان است.

شاعری که توانست در بسیاری از قالبهای شعری ،اشعاری ماندگار از خود بهجای بگذارد.

کمتر کسی را میتوان یافت که با شنیدن نام پروین به یاد مناظرههای جذابش همچون مست و هشیار نیفتد.

طبیعتا بررسی ویژگی های دیوان اشعار او وقت بسیاری را می طلبد

اما در این یادداشت که شامل دو قسمت است، به بخشهایی از آن اشاره میکنم:

دیوان پروین را که تورق میکنیم از چند جهت میتوانیم به بررسی آن بپردازیم

قسمتی از این ویژگی ها را در یادداشت اول و قسمت دیگر را که مربوط به زنانگی اشعار اوست در یادداشت بعدی تقدیم میکنم.

اولین بخشی که میتوان در اشعار پروین بررسی کرد بخش اندیشه است:

شعر پروین ،شعری تعلیمی ست.شعر تعلیمی شعری است که برای آموزش سروده می شود.بخش عمده ی شعر پروین به اندیشه های  اخلاقی او اختصاص دارد و شاعر به پند و اندرز می پردازد.برخی معتقدند نظام اخلاقی شعر پروین به سروده های سعدی شباهت دارد.در هر صورت به هر کجای دیوان او که نگاه کنیم اثری ازین نظام اخلاقی مشاهده می کنیم.

مثلا: روان پاک را آلوده مپسند

حجاب دل مکن روی و ریا را

مکن هرگز به طاعت خودنمایی

بران زین خانه نفس خود نما را

البته شعر پروین را نمیتوان خالی از وجه اجتماعی دانست.او از کنار مردم و روزگار خویش بیاعتنا نمیگذرد.ظلم ستیزی و درگیری با بیداد شاخصه اصلی شعر اوست.تقارن زندگی پروین با دوران اختناق باعث شده بود که این وجه را کمی پوشیده و پنهان ارایه کند.درست است که او گاهی به طور آشکار ،ظالمان را مورد خطاب قرار میدهد اما با استفاده از دانشهای تاریخی به ظاهر این امر را متوجه گذشته میکند.«اشک یتیم»،«مست و هشیار»،«شکایت پیرزن» از این گونه اشعارند.

عنصر دیگری که میتوان در دیوان پروین به بررسی آن پرداخت عنصر خیال است.

عنصر خیال در اشعار پروین خیلی کم بهچشم می خورد.که این امر به دلیل پرداختن وی به شعر تعلیمی است.در واقع مسقیمگویی یکی از ویژگیهای بارز شعر تعلیمی است.ملک الشعرای بهار در مقدمهاش بر چاپ اول دیوان پروین در میان تعاریف آمیخته با تعارف، بخشی از اشعار پروین را که مسقیمگویی زیادی دارند خسته کننده می داند.

البته مستقیمگویی اغلب در قصاید او دیده می شود ولی در قطعات و مثنوی هایش بیشتر به تمثیل رویآورده و از مستقیمگویی دور شده است.

عنصر دیگری که میتوان به بررسی آن پرداخت عنصر زبان است:

زبان پروین زبانی روان و فصیح  است و همین زبان شعر پروین را فاخر و ماندگار کردهاست. برخی هنر پروین در سخنوری را بارها از هنر او در شاعری بالاتر می دانند.

تسلط پروین به زبان فارسی کاملا در اشعارش نمایان است:

فلک ای دوست ز بس بی حد و بی مر گردد

بد و نیک و غم و شادی همه آخر گردد

زقفای من و تو گرد جهان را بسیار

دی و اسفند و مه و آذر و بهمن گردد

در این یادداشت به بررسی این عناصر اکتفا میکنم و در یادداشت دوم عناصر دیگر را مورد بررسی قرار میدهم.

اما دیوان پروین و اشعار وی چنان پر رونق و پر از کلام است که گاه با خود می اندیشم چه چیز سبب می شود که پروین،اینگونه در ادبیات ما بدرخشد؟

در پاسخ به این سوال به چند نکته میرسم:

اول اینکه پروین در دوره ای زندگی میکرد که مهم ترین تحولات ادبی سرزمین ما در آن شکل گرفت و به ثمر نشست.مثلا تحولات بارز و تاثیر گذار نیما یوشیج.که بسیاری از شعرای آن دوره مثل ملک الشعرای بهار از این تاثیر پذیری بی بهره نماندند.اما پروین هرگز تحت تاثیر نیما قرار نگرفت.

دوم اینکه پروین در روزگار محدودیت زن زندگی میکرد.در آن دوره زنان اجازه ی فعالیت اجتماعی نداشتند.جایی برای کسب علوم و هنر در اختیارشان نبود ..زمانه،زمانه ی فقر فرهنگی زنان بود.پروین در این زمانه سربرآورد و در شعرهایش گاهی زنان را تشویق به کسب علوم و رها شدن ازین وضعیت میکرد:

به که هر دختر بداند قدر علم آموختن

تا نگوید کس پسر هشیار و دختر کودن است

در سومین نکته به کلامی از اخوان ثالث در رابطه با پروین اشاره میکنم که همین کلام نکته ی سوم یادداشت من است:

اخوان ثالث در کتاب «از این اوستا» درباره ی پروین می نویسد:

«از جمله دلایل عزیز و ارجمند بودن پروین اعتصامی مثلا همین است که این آزاده زن بزرگوار با آن همه شعر دوجاست که از خودش حرف زده و «من شخصی و خصوصی» او از پس پشت شعرش خود می نماید و جلوه می کند و تازه در آن یک دو وجه هم امری روحی و بشری و از جمله عمومیات عواطف آدمی درمیان بوده.عواطف مشترک همگان.مثلا مرثیه ای برای پدرش گفته یا لوحی برای مزارش .

طبعا در این موارد  جنبه ی همگانی و انسانی امر در حد خود محفوظ است. این شعرها حکایت از احوالی دارد که آنقدرها هم شخصی و خصوصی نیست.

دکتر سنگری نیز درباره پروین در جایی میگوید:

به نظر من پروین اعتصامی را کشته اند و او یکی از شهیدان شعر فارسی است.او می گوید پروین در سن بیست و نه سالگی دیوانی چاپ کرد و شعرهایش حساسیت های زیادی را برانگیخت.پروین حتی دست رد به دربار زد و  شعری گفت که به رضا شاه انتقاد کرد.در همین زمان این بحث مطرح شد که پروین به قتل رسیده اما نگذاشتند این موضوع بسط پیدا کند.اما به نظر می رسد که پروین به قتل رسیده است.

ادامه دارد...